چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) غایب است؛ آیا کسی از راز غیبت اطلاع دارد؟
مسئله غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و چرایی آن از جمله مسائلی است که مذاهب مختلف به آن پرداخته‌اند. مسئله غیبت فلسفه و دلایلی دارد، که همیشه مورد سؤال بوده است؛ نمونه‌ای از این سؤال‌ها، با مفهوم مشترک اما کلماتی متفاوت عبارتند از:
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در غیبت هستند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ظهور نمی‌کنند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از نظرها پنهان هستند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مخفی زندگی می‌کنند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) باید بیایند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) با وجود دیدن این میزان از ظلم و آشفتگی در دنیا ظهور نمی‌کنند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از قدرت‌های غیبی برای قیام و ظهور خود استفاده نمی‌کنند؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) بیش از هزار سال آواره هستند و خداوند اجازه ظهور به ایشان نمی‌دهد؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را نمی‌توانیم بی‌پرده ببینیم؟
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) که غایب است را باید بخواهیم و وجود چنین امام غایبی چه سودی برای شیعیان و پیروانشان دارد؟
از این نمونه سؤال‌ها بسیار زیاد است ولی با درک رمز و فلسفه غیبت و دلایلی که بزرگان دین برای این مسئله بیان کرده‌اند، تا حدودی می‌توان جواب سؤال‌ها را پیدا کرد.
غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) سِرّی از اسرار الهی است که هیچ‌کس جز خداوند از حقیقت و حکمت آن آگاه نیست و حتی ائمه (علیهم‌السلام) که درباره ابعاد دیگر غیبت نکاتی فرموده‌اند، در این مورد سکوت اختیار کرده و اجازه بیان اسرار را نداشته‌اند.[1] به‌طور‌کلی دانسته‌های ما درباره این موضوع در برابر نادانسته‌ها و مجهولاتمان بسیار ناچیز است و تا زمانی‌که ظهور رخ ندهد، همه ابعاد غیبت برای ما روشن نخواهد شد؛ درست مانند حکمت کارهای حضرت خضر (علیه‌السلام)، که هنگام جدایی برای حضرت موسی (علیه‌السلام) روشن شد.
در این مقاله برخی از فلسفه‌ها و دلایلی که برای مسئله غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مطرح شده را جمع‌آوری کرده و مختصری درباره هرکدام توضیح می‌دهیم تا در پایان بتوانیم برخی از سؤال‌هایی که در ابتدا بیان کردیم را پاسخ دهیم.
فلسفه غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و ارتباط آن با هدف رسالت انبیاء
بر اساس نظر علامه مصباح یزدی در تبیین فلسفه غیبت، برای درک بخشی از حقیقت غیبت و اینکه چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) باید از دیده‌ها پنهان باشند، نیاز است هدف از بعثت انبیاء و چرایی نبوت و امامت را بدانیم. خداوند ما انسان‌ها را به‌گونه‌ای آفریده که با اختیار و انتخاب خود می‌توانیم به بالاترین درجات و مقام خلیفة‌اللهی یا پایین‌ترین درکات و مقامی پست‌تر از حیوانات برسیم. برای رسیدن به اوج رشد یا پایین‌ترین درجه سقوط نیاز است نسبت به راه‌های موجود آگاهی داشته باشیم و با اختیار خود یکی از دو مسیر خیر یا شر را انتخاب کنیم.
هدف از بعثت انبیاء این بوده که ما انسان‌ها حجتی بر خداوند نداشته باشیم.[2] خداوند جهت کسب آگاهی، دو حجت برای ما قرار داده که یکی حجت و آگاهی درونی یا نیروی عقل و دیگری حجت و آگاهی بیرونی یا راه وحی و انبیاء است.[3] با وجود چنین نعمت‌هایی دیگر حجت بر ما تمام است و مسئولیت انتخاب‌های ما به عهده خودمان خواهد بود.
انسان موجودی مختار است و می‌تواند با اختیار خود راه گمراهی را انتخاب کند و هر گناهی مرتکب شود؛ یکی از این گناهان آزار، اسارت، تبعید و قتل انبیاء است[4]؛ اما چون راه هدایت انسان‌ها نباید بسته شود، اگر پیامبری به هر دلیلی از جمله قتل، تبعید یا اسارت در میان امت خود نبود باید جانشینی برای او وجود داشته باشد که عهده‌دار وظایفش شود و کمبودهای موجود را جبران کند که این مسئله به نوعی همان فلسفه امامت است؛ نمونه این ماجرا، جانشینی حضرت هارون (علیه‌السلام) در زمانی است که حضرت موسی (علیه‌السلام) چهل شبانه‌روز به طور سینا رفتند.[5]
ماهیت تمام نبودن‌های انبیاء غیبت محسوب می‌شود، چه غیبت‌های ارادی و با فرمان خدا و چه مواردی که توسط امت‌ها به زور به آن‌ها تحمیل می‌شد. در دوران غیبت انبیاء جانشینان باید وظایفی را که بر دوش پیامبران بود انجام می‌دادند. انبیاء دو وظیفه اصلی و مشروط بر عهده داشتند؛ وظیفه اصلی که تحت هر شرایطی باید انجام می‌شد، حتی به قیمت جانشان، ابلاغ رسالت و وحی بود. وظیفه مشروط هم که فقط در صورت همراهی و پذیرش مردم انجام می‌شد، رهبری و مدیریت جامعه و به نوعی تشکیل حکومت بود. وظیفه انبیاء، در صورتی‌که توسط مردم پذیرفته نمی‌شدند، فقط اتمام حجت، تبیین احکام، موعظه و تربیت بود. جانشینان هم وظیفه داشتند، مردم را فقط در حدی که تمایل داشتند، از احکام و حقایق مطلع کنند و رهبری آن‌ها مشروط به پذیرش و همراهی مردم بود.
در مورد همه انبیای الهی وضعیت به‌گونه‌ای بود که اگر نمی‌توانستند، رسالت خود را ابلاغ کنند یا مردم هدایت نمی‌شدند، امید به مبعوث شدن پیامبر بعدی وجود داشت و نیاز نبود جانشین آن‌ها همه نقش‌ها را ایفا کند؛ اما حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) آخرین پیامبر الهی بودند، وحی آسمانی بعد از ایشان قطع می‌شد و نیاز بود جانشین‌هایی مانند خودشان برای هدایت مردم تا قیامت وجود داشته باشد تا زمانی‌که دعوت ایشان جهانی و فراگیر شود و همه امکان دسترسی به حقیقت اسلام را داشته باشند.
غیر از دوران حکومت پنج ساله امام علی (علیه‌السلام)، رهبری چندین ماهه امام حسن (علیه‌السلام) و دوران ولایتعهدی امام رضا (علیه‌السلام) دیگر فرصت حکومت و رهبری برای ائمه (علیهم‌السلام) فراهم نشد و آن‌ها بیشتر به تقویت مبانی فکری و اعتقادی مردم می‌پرداختند. با این توضیحات می‌توان تا حد زیادی به سِرّ غیبت و دلیل اینکه چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) غایب شدند پی برد؛ اگر امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در میان مردم می‌ماندند و مانند دیگر ائمه (علیهم‌السلام) به شهادت می‌رسیدند، مردم از وجود متخصص معصوم و حکومت ایشان بی‌بهره می‌ماندند و مسیر هدایت بسته می‌شد که این اتفاق با عدل و حکمت الهی در تضاد است.
حکمت و عدالت خدا اقتضا می‌کرد که امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به‌عنوان ذخیره الهی از دیده‌ها پنهان شوند تا روزی که حکومت جهانی و دولت کریمۀ ایشان تشکیل شود و همه مردم دنیا فرصت بهره بردن از حضور و رهبری ایشان را داشته باشند؛ پس در جواب این سؤال که چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) غیبت کردند می‌توان گفت چون هم زمینه برای تشکیل حکومت ایشان به‌عنوان آخرین متخصص معصوم و آخرین جانشین پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) وجود نداشت و هم مردم خواستار چنین حکومتی نبودند و بر اساس آنچه درباره وظیفه مشروط انبیاء و جانشینان آن‌ها گفتیم، تا مردم این پذیرش را نداشته باشند وظیفه رهبری و تشکیل حکومت بر دوش آن‌ها قرار نمی‌گرفت؛ با توجه به این مورد ظهور امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) هنگامی رخ می‌دهد که زمینه فراهم شود و مردم حکومت ایشان را بخواهند؛ البته امکان بهره گرفتن از وجود امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در دوران غیبت هم فراهم است، چنانچه بر اساس روایات وجود ایشان در دوران غیبت به خورشید پشت ابر تشبیه شده است.[6]
آیا علت اصلی غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) قابل درک است؟
دلایل مختلفی برای غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مطرح شده که یکی از آن‌ها ترس از جان است. سؤال این است که اگر امنیت برقرار شود، ظهور رخ می‌دهد؟ یکی دیگر از دلایل غیبت، رهایی حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از بیعت با ظالمان و طاغوت‌های زمان است، چون ایشان برخلاف ائمه دیگر بیعت اضطراری و تقیه نمی‌کنند؛ پس اگر با همت و همدلی مردم همه حکومت‌های معارض و غالب از بین بروند ظهور محقق می‌شود؟ یکی از شرایط ظهور آمادگی تمام مردم برای پذیرش منجی است. اگر همه مردم دنیا برای این امر آماده شوند، چطور؟ آیا می‌توان گفت حتماً امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ظهور می‌کنند؟
ما نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم کدام‌یک از امور اجتماعی، عبادی، اخلاقی یا سیاسی در ظهور اصل است و تحقق آن باعث می‌شود، غیبت تمام شود؛ چون اولویت و اصل را فقط کسی تشخیص می‌دهد که علمی جامع و کامل داشته باشد. علم ما انسان‌ها کامل نیست و تنها راه فهم و درک حقیقت غیبت و سِر آن دریافت اخبار مستقیم از سوی خدا و معصوم است، آیا چنین امکانی برای ما فراهم است؟ قطعاً چنین نیست. تنها چیزی که با قطعیت می‌توان بیان کرد این است که ما تحت هر شرایطی باید برای ظهور آمادگی داشته باشیم، اما با توجه به علت‌های مختلف غیبت این آمادگی فقط شرط لازم است، ولی کافی نیست؛ یعنی ظهور فقط به آمادگی و پذیرش ما و همه مردم جهان بستگی ندارد و با وجود این آمادگی باز هم ممکن است ظهور رخ ندهد.
ارتباط غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و وفاداری منتظران
یکی از سؤال‌ها درباره مسئله غیبت این است که چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) با وجود آگاهی از بی‌عدالتی و ظلم‌های حاکم بر جامعه بشری ظهور نمی‌کنند؟ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می‌فرمایند: امام همچون کعبه است که باید به سویش حرکت کنند، نه اینکه او به سمت مردم برود[7]؛ بر این اساس امام نمی‌تواند و نمی‌خواهد که به زور بر مردم حکومت کند و همه باید از ایشان در مقام حاکمیت تبعیت کنند و وفادار باشند. وفا یک قاعده است، هرجا امام معصوم از سوی پیروان و امت خود وفاداری ببیند پای کار امتش می‌ماند و قیام می‌کند؛ این حقیقتی است که بررسی سیره اهل‌بیت (علیهم‌السلام) آن را آشکار می‌کند؛ امام حسین (علیه‌السلام) قیام کردند، چون عده‌ای از شیعیان حضرت ابراز وفاداری کردند و امام هم پای کار آنان ماندند. قیام امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) هم وقتی نزدیک می‌شود که به تعداد کافی یار وفادار داشته باشند.
ارتباط غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و تلاش و معرفت منتظران
برخی افراد می‌پرسند مگر خداوند قادر نیست ظهور امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را رقم بزند؟ چرا ما باید برای نزدیک شدن لحظه ظهور دعا و تلاش کنیم؟ آیا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) محتاج قدم‌های کوچک ما هستند؟
امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) هر روز ندای «هَلْ مِنْ ناصِرٍ یَنْصُرُنی؛ آیا یاوری هست که مرا یاری کند؟» سر می‌دهند، اما نکته مهم این است که دعوت ایشان از روی عجز نیست و هدف، ارتقا و رشد ماست؛ چون امام همیشه بی‌نیاز است و صبر می‌کند تا ما احساس نیاز کنیم و به اضطرار برسیم. خداوند آن‌قدر امام را در پرده غیبت نگه خواهد داشت تا ما به تقاضا برسیم؛ رسیدن به این نقطه نیاز به معرفت دارد، معرفتی که بر اساس آن هم جایگاهمان نسبت به امام و هم وابستگی و نوع رابطه خود با امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را بشناسیم و در اثر این شناخت، خود را به مقام وفاداری و انتظار برسانیم. امامی که شروط اصلی ظهورشان را همدلی و وفاداری معرفی کرده‌اند آن‌قدر صبر می‌کنند تا در زمانه‌ای همه مردم وفادار و با هم همدل شوند.
ارتباط غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و قدرت‌های غیبی
آیا به این فکر کرده‌اید که چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از قدرت‌های غیبی برای قیام خود استفاده نمی‌کنند؟ سنت الهی حکم می‌کند عمده کارها از مسیر طبیعی خود طی شود و اگر قرار بود مسائل با معجزه و بدون مقدمه پیش بروند؛ چرا پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) سختی‌های زیادی را تحمل کردند؟ برای دست یافتن امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به حاکمیت کل جهان باید مقدماتی فراهم شود. ایشان به نیرو و لشکر کافی نیاز دارند تا در نبردهای طولانی علیه جبهه باطل پیروز شوند. قبل از قیام امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) باید جبهه حق قدرت پیدا کند و این همان مسئله ضرورت تشکیل حکومت اسلامی پیش از ظهور است.
مشاهده اوضاع جهان در این روزها، نبردهای آخرالزمانی میان جبهه‌های حق و باطل، صف‌بندی طرفداران هر دو جبهه مقابل هم، آمادگی مردم جهان برای پذیرش یک سبک زندگی جدید با عطر و بوی مقاومت در برابر ظلم و استکبار باعث می‌شود به فرج قریب‌الوقوع امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) امیدوار باشیم.
بررسی دلایل و فواید غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)
وقوع هر پدیده، فلسفه، دلایل و فوایدی دارد. پدیده و مسئله غیبت هم از این قاعده مستثنی نیست. غیبت یکی از اسرار الهی است و نمی‌توان فلسفه آن را کشف کرد، ولی می‌توان به دلایل و فواید آن پی برد. همه معصومین (علیهم‌السلام) درباره غیبت سخنانی آشکار یا رمزگونه داشته‌اند که با بررسی آن‌ها می‌توان به دلایل این مسئله پی برد.
امتحان و پالایش مردم:
یکی از دلایل غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) امتحان و پالایش مردم و مشخص شدن مؤمن از کافر و منافق است. غیبت به اندازه‌ای طولانی می‌شود تا حق روشن و ایمان ناب از ناخالصی پاک شده و منافق از مؤمن شناخته شود؛ چون این زمان طولانی باعث می‌شود عده زیادی به شک و تردید افتاده و حتی منکر شوند. تغییر و تحولات زیاد در دوران غیبت، افزایش جلوه‌گری دنیا و فراهم شدن و در دسترس قرار گرفتن اسباب و زمینه‌های گناه باعث می‌شود حفظ ایمان کار بسیار سختی باشد و افراد زیادی سقوط کنند. حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می‌فرمایند: زمانی بر مردم می‌آید كه ماندن بر دین حق مانند نگه داشتن گلوله آتش در دست است.[8]
به گردن نداشتن بیعت:
یکی از پاسخ‌ها به سؤال چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) غیبت کردند این است که غیبت راهکاری برای رهایی از بیعت با ظالمان و طاغوت‌های زمان می‌باشد. همه ائمه (علیهم‌السلام) بر اساس شرایط و جبر زمانه ناچار بودند در برابر حکومت‌های مستقر یا بیعت اجباری کنند یا شیوه تقیه را در پیش بگیرند، ولی امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) چنین قیدی ندارند. امام رضا (علیه‌السلام) درباره دلیل غیبت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) می‌فرمایند: براى اينكه وقتى با شمشير قيام می‌كند بيعت كسى بر گردن او نباشد.[9]
بیم از کشته شدن:
در پاسخ به سؤال چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از دیده‌ها پنهان شدند، می‌توان به گزینه ترس از دشمن و حفظ جان اشاره کرد. درباره مرگ دو نوع ترس وجود دارد که یکی ترس مذموم و دیگری هراس عقلانی است. قطعاً امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از مرگ نمی‌ترسند، اما بر اساس اصل اختیار انسان‌ها بیم جان ایشان وجود دارد و ایشان به دلیل رسالتی که بر عهده دارند باید زنده بمانند تا بتوانند حکومت جهانی و دولت کریمه خود را تشکیل داده و عدل و داد را در همه جا بگسترانند.
ظالمان و مستکبران از حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) می‌ترسند، چون قیام و ظهور ایشان پایان حاکمیت و غلبه ستمگران بر مستضعفان است؛ اگر حضرت ظهور کنند دشمنان در پی کشتن ایشان برمی‌آیند، بنابراین یکی از وظایفی که بر دوش منتظران حضرت قرار دارد وظیفه تأمین امنیت جانی ایشان است؛ یعنی باید به چنان قدرتی دست پیدا کنند که بتوانند از جان امام در برابر ظالمان و حاکمان ستمگر دفاع کنند. حفظ جان امام نه از طریق معجزه، بلکه با اسباب و سلاح‌های زمینی باید انجام شود.
آماده شدن اوضاع جهان:
O چرا امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) غیبتی طولانی دارند؟
O چه شرایطی باید فراهم شود که این دوران به پایان برسد؟
O چه موانعی بر سر راه ظهور وجود دارد؟
یکی از دلایلی که باعث شده امام همچنان در پرده غیبت بمانند آماده نبودن جهان برای پذیرش ایشان است. دنیا باید تا جایی پیش برود که همه ایدئولوژی‌ها و مکاتب بشری اجازه عرضه برنامه‌ها و روش‌های خود برای هدایت انسان و حاکمیت بر او را داشته باشند. مردم باید به چنان رشدی از نظر عقلی و فرهنگی برسند که بتوانند ناکارآمدی و شکست این ایدئولوژی‌ها و مکاتب را درک کنند، از آن‌ها نا‌امید و روی‌گردان شوند، احساس نیاز به وجود مکتب و حکومتی متفاوت و الهی پیدا کنند و اقرار کنند تنها راه نجاتشان ظهور منجی است.
دنیا باید به سمتی پیش برود که نیروهایی متخصص و کافی در رده‌های مختلف تربیت شوند و بتوانند فرماندهی بخش‌های گوناگون لشکر امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را به عهده بگیرند. تا این آمادگی و پذیرش در مردم دنیا به وجود نیاید، دوران غیبت همچنان ادامه خواهد داشت.
[1] إن لصاحب هذا الامر غيبة لابد منها يرتاب فيها كل مبطل ، فقلت له : ولم جعلت فداك؟ قال:لامر لم يؤذن لنا في كشفه لكم؛ علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج 52، ص 91
[2] رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ؛ سوره نساء، آیه 165
[3] إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً؛ شیخ کلینی، الکافی، ج 1، ص 16
[4] وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ؛ سوره آل‌عمران، آیه 21
[5] وَ وَاعَدْنَا مُوسَىٰ ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ قَالَ مُوسَىٰ لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ؛ سوره اعراف، آیه 142
[6] إنهم لينتفعون به ويستضيئون بنور ولايته في غيبته كانتفاع الناس بالشمس وإن جللها السحاب؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج 52، ص 93
[7]مَثلُ الْامامِ مَثَلُ الْکعْبَةِ، اذ تُوْتی وَ لَا تَأْتِی؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج 36، ص 353
[8] يأتي علي الناس زمان الصابر منهم علي دينه كالقابض علي الجمرة؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج 22، ص 454
[9] لئلا يكون في عنقه لاحد بيعة إذا قام بالسيف؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج 51، ص 152
