عاشورای امام حسین علیه السلام در ادیان؛ نماد مقاومت و همبستگی
واقعه عاشورا و قیام امام حسین علیهالسلام نه تنها نقطه عطفی در تاریخ اسلام، بلکه رویدادی است که تأثیرات آن در فرهنگها، ادیان و جوامع مختلف فراتر از مرزهای جغرافیایی و زمانی گسترده شده است. هر ساله میلیونها نفر از سراسر جهان در مراسم پیادهروی اربعین شرکت میکنند، رویدادی که علاوه بر بعد مذهبی، به نمادی از مقاومت، عدالتخواهی و همبستگی انسانی تبدیل شده است.
اما سؤال اصلی این است: جایگاه امام حسین علیه السلام در ادیان و فرهنگهای مختلف چیست و آیا میتوان ردپایی از جایگاه امام حسین علیه السلام در ادیان مختلف و در متون مقدس آیینهای پیش از اسلام یافت؟
این مقاله در پی آن است که با نگاهی میانرشتهای و فراتر از یک دیدگاه شیعی صرف، جایگاه امام حسین علیهالسلام در ادیان مختلف و در منابع متنوع دینی، تاریخی و فرهنگی را بررسی کند. همچنین سعی میکند نشان دهد چگونه این رویداد عظیم، در متون و باورهای مختلف پیشگویی شده یا به گونهای به آن اشاره شده است؛ از لوحهای باستانی گرفته تا کتب مقدس یهودیت و مسیحیت، و حتی در برخی آیینهای کهن.
از این منظر، جایگاه امام حسین علیه السلام در ادیان نه فقط یک قدیس و پیاده روی اربعین نه فقط مراسمی مذهبی، بلکه نمادی جهانی از ارزشهای انسانی است که با گذشت زمان همچنان الهامبخش میلیونها انسان در سراسر دنیا باقی مانده است.
جایگاه واقعه عاشورا و امام حسین علیه السلام در ادیان دیگر
در سالهای اخیر پژوهشهای متعددی در حوزه اشتراکات ادیان، بهویژه ادیان ابراهیمی صورت گرفته که میتواند پیرامون پاسخی برای سؤال جایگاه واقعه عاشورا و امام حسین علیه السلام در ادیان دیگر حرفی برای گفتن داشته باشد. در این پژوهشها مستنداتی دال بر پیشگویی واقعه کربلا در کتب و آثار برجامانده از برخی ادیان الهی یافت شده است که در ادامه میخواهیم برخی از این منابع و جایگاه امام حسین در ادیان دیگر را بررسی کنیم.
واقعه کربلا در لوح تاریخی زیو سدری
لوح تاریخی «زیو سُدری» یکی از آثار برجایمانده از تمدنهای باستانی منطقه بینالنهرین (عراق امروزی و کشورهای اطراف آن) است. در این لوح کشف شده، به داستان قوم حضرت نوح به زبان میخی اشاره شده و چنین آمده که کشتی حضرت نوح پس از پایان یافتن طوفان، در سرزمینی به نام «کوربالا» مستقر شده است. «کور» به معنای سرزمین، کوه و شهر است و «بالا» معانی متعددی دارد از جمله: قربان، حفاظت، مراقب و نگهدارنده! همچنین معادل واژه «طف» از اسامی زمین کربلا نیز میباشد؛ پس میتوان گفت که «کوربالا» به معنای «سرزمین قربانگاه» و «سرزمین حفاظت»، «سرزمین نگهداری از چیزی (سفینه نوح)» و «سرزمین طف» میباشد. این اسم بازیابیکننده صفت قدسی این سرزمین است. همانطور که در کاملالزیارات، صفحه 267 و بحارالأنوار، جلد 98، صفحه 110 از امام صادق علیه السلام نقل شده که خداوند کربلا را قبل از مکه، حرم امن الهی قرار داده است.
جایگاه امام حسین در دین زرتشت
امام حسین علیه السلام در میان زرتشتیان از جایگاه ویژهای برخورداراند و به عنوان نمادی از ایثار، مقاومت در برابر ظلم و پاسداری از حقیقت، مورد احترام آنها قرار دارند. زرتشتیان که یکی از اقلیتهای دینی ایران هستند، ارزشهای انسانی نهفته در قیام عاشورا را تحسین میکنند. آنها، به احترام ایام عزاداری امام حسین علیه السلام، بسیاری از جشنهای خود را تعلیق کرده و به زمان دیگری موکول میکنند. همچنین در مراسم سوگواری امام، شرکت کرده و ارادت و احترام خود را به ساحت امام و یارانشان نشان میدهند.
بر اساس باور و روایتهای تاریخی موجود، برخی زرتشتیان امام حسین علیه السلام را از طریق همسر ایرانی ایشان به نوعی داماد خود میدانند. این باور به دلیل ازدواج امام با شهربانو، دختر یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی ایران، شکل گرفته است. از این طریق، میان زرتشتیان و اهلبیت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) نوعی پیوند معنوی احساس میشود. همین امروز هم در یزد موبدان زرتشتی در ایام محرم آتشکدهها را خاموش میکنند و در مراسم عزاداری حضور مییابند.
نام امام حسین در کتاب مقدس یهودیان
پژوهشگران شیعی معتقدند که در کتاب مقدس یهودیان به واقعه عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام اشاره شده است. ارمیا نام یکی از کتابهای تورات است که بیانگر سرگذشت ارمیای نبی یکی از پیامبران بزرگ بنیاسرائیل بوده که در دوره رقابت میان دو امپراتوری بابل و مصر میزیسته است. در فصل چهل و ششم از این کتاب عبارات جالب توجهی آمده که از نهر فرات سخن گفته و حوادثی را که در اطراف این نهر اتفاق میافتد، پیشگویی میکند. «آن روز، روزِ انتقامِ الهی است؛ زیرا خداوند در زمین شمال نزد نهر فرات قربانی ذبح شدهای دارد.» بر اساس آنچه تا اینجا گفته شد، درمییابیم که جایگاه امام حسین علیه السلام در ادیان مختلف جایگاهی به دست آمده در قرن معاصر نیست، چرا که طبق شواهد یافت شده، در کتاب مقدس یهودیان اخبار واقعه عاشورا پیشبینی شده است.
هادی علیتقوی، پژوهشگر ادیان ابراهیمی، در مقالهای تحت عنوان «بررسی تطبیقی بین ذبیح مقدس در کتاب ارمیا و ذبح عظیم در روایات اسلامی» به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا این عبارت در کتاب ارمیا ربطی به شهادت امام حسین علیه السلام در کنار شط فرات دارد یا خیر؟ وی در مقدمه بحث خود آورده که: «ایزابلا بنیامین پژوهشگر مسیحی در مقالهای تحت عنوان «من هو قتیل شاطئ الفرات؟»، میگوید: در هنگام مطالعات دینیام درباره کتاب مقدس، به متن عجیبی در آیه دهم از فصل ۴۶ کتاب ارمیا برخوردم؛ محل وقوع این حادثه را در بیابانی که در عراق جای گرفته و نزدیک بابل است، عنوان کردهاند. معنا و تفسیر این پیشگویی را بررسی کرده و متوجه شدم که از زمان نزول آن، این پیشگویی تا امروز فقط یکبار تحقق یافته است.» وی تاکید نموده است که این حادثه، همان حادثه غمبار عاشورا است.
از جمله در کتاب ارمیا آمده است که: درباره مصر و لشکر فرعون که نزد نهر فرات بودند (منظور از مصر معنای واژگانی آن یعنی شهر است، نه کشور معروف مصر ؛ زیرا در کشور مصر رود نیل واقع شده نه رود فرات) میگوید: «ای سواران! اسبان را بیارایید و سوار شوید و با کلاهخودهای خود بایستید، نیزهها را صیقل دهید، زرهها را بپوشید.» و در عبارت پنجم میگوید: «چرا ایشان را میبینند که هراسان شده و به عقب باز میگردند». کنایه از شکست لشکر یزید است که در جنگهای پیدرپی توان مقابله با یاران امام حسین علیه السلام را نداشتند. ارمیای نبی همچنین میگوید: «شجاعان آنها خرد میشوند، زیرا ترس از هر طرف است.» یعنی لشکر عمرسعد با هر حمله اصحاب امام به هراس میافتادند. یا در عبارت ششم گفته میشود: «زورآوران آنها رهایی نیابند و به طرف شمال به کنار نهر فرات میلغزند و میافتند» کنایه از اینکه حتی پهلوان هم که باشند، نمیتوانند از یاران امام حسین علیه السلام بگریزند.
در عبارت دهم آمده است که: «آن روز، روزِ انتقام خداوند باشد که از دشمنان خود انتقام بگیرد» یعنی در آخرالزمان، امام عصر علیه السلام با همان شمشیر دودمهای که در کتاب مزامیر به آن اشاره شده، از دشمنان خود انتقام میگیرند. ارمیای نبی در بخش بعدی آیه ده میگوید: «شمشیر، هلاک کرده و سیر میشود از خون ایشان و مست میشود، زیرا خداوند یهوه صبایوت در زمین شمال نزد نهر فرات ذبحی دارد.»
مزامیر حضرت داوود علیه السلام در فصل ۷۴، آیات پنج به بعد عبارتی دارد که به طور ضمنی قابل انطباق بر ماجرای کربلاست، آنجا که میگوید: «قدسهای تو را آتش زدند و مسکن تو را بیحرمت کردهاند.» که اشاره به آتش زدن خیمهها در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری قمری دارد.
در اینجا در مییابیم این ذبح عظیم در کتاب مقدس و از زبان ارمیای نبی که در فصل ۴۶، عبارت دهم بیان میشود به ماجرای کربلا و ذبح عظیم در کنار فرات اشاره دارد؛ زیرا ما در تاریخ یهودیت [و حتی مسیحیت] نداریم که ذبحی برایشان در کنار فرات رخ داده باشد، به جز آنچه در تاریخ کربلا نقل شده است.
امام حسین در مسیحیت
به طور معمول وقتی سخن از بشارت یا پیشگویی در یک کتاب آسمانی همچون کتاب مقدس مسیحیان میشود، نباید انتظار داشت به نام امام حسین و دیگر معصومین علیهم السلام اشاره صریحی شده باشد؛ زیرا حتی پیشگوییها درباره حضرت مسیح علیه السلام نیز به این گونه نیامده است. وقتی مسیحیان میخواهند این بشارتها را ثابت کنند از صفات و ویژگیهایی که به طور مبهم در کتاب مقدس آمده، استفاده میکنند.
در کتاب مقدس مسیحیان آمده: «اَنَا مُعَمِّدْ اَنَا لَکُنْ بِمِیا لِتیبُو تا هُوَ دین دِبْتِری آتا خُسِیْن»ْ من شما را تعمید میدهم به آب، برای اینکه توبه کنید اما او بعد از من میآید. حسین میآید که من لایق برداشتن نعلین او نیستم… .» «ح» جیمی در زبان سُریانی «خ» تلفظ میشود و بنابراین خُسین همان حسین است. خسین در لغتنامه سریانی The comprehensive Aramaic Lexicon در دو معنای تواناتر و زیبا ترجمه شده است. زیبا همان ترجمهایست که برای حسین در عربی وجود دارد.
در جایی دیگر از آن به نفس زکیهای اشاره میشود که به او ظلم شده و به حریمش تجاوز و بدنش را تکه تکه و اموالش را به غارت میبرند. معنای این آیات گویا صحنه کربلا را ترسیم میکند.
همچنین در جایی دیگر آمده: «هنگاهی که حسین صلاح دست گیرد و از اهل بیت خود محافظت کند، متعلقاتش در امنیت است. عصمت از آن حسین است. هنگامی که صلاحش را از او بگیرند، بدنش را تکه تکه خواهند کرد.» در این فرازها نیز اشارات صریحی به امام حسین علیه السلام و واقعه عاشورا شده است. جایگاه امام حسین علیه السلام در ادیان دیگر آنقدر اهمیت دارد که خداوند در کتاب مقدس مسیحیان هم به شهادت امام و یارانشان در کربلا اشاره کرده است. شاید فلسفه این پیشگویی، متوجه کردن پیروان دیگر ادیان به تنها نمایندگان خدا بر روی زمین باشد؛ تا کسی ادعای عدمبهرهمندی از هدایت الهی را نداشته باشد.
چنان که میبینید در کتاب مقدس به داستان شهادت ایشان و کسانی که در کنار رود فرات کشته شدهاند، اشاره شده است. همچنین خداوند در قرآن کریم در آیه ۱۰۷ سوره مبارکه صافات «وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ» به ذبح عظیم اشاره میکند؛ اگرچه موضوع این آیه قربانی، داستان حضرت ابراهیم علیه السلام است که قرار بود فرزندشان را در پیشگاه خدا قربانی کنند، اما در روایاتی از امام هشتم علیه السلام در کتاب بحارالأنوار، جلد ۱۲، صفحه ۱۲۴ و جلد ۴۴ صفحه ۲۲۵ به نقل از عیون اخبارالرضا علیه السلام و خصال شیخ صدوق آمده است که این آیه مبارکه مربوط به امام حسین علیه السلام است؛ زیرا ذبیحی بزرگتر از سیدالشهدا علیه السلام در پیشگاه خدا نیست.
از لوحهای باستانی تا کتاب مقدس، از آتشکدههای زرتشتیان تا کلیساهای مسیحیان، نام و یاد حسین علیهالسلام در ادیان و فرهنگها و آیینهای گوناگون ردی روشن دارد؛ ردی که نه در حصار تاریخ مانده و نه در محدودهی یک دین. پیادهروی اربعین، امتداد همین رد است؛ جایی که میلیونها انسان، فارغ از زبان و مذهب، بر سرِ یک حقیقت گرد هم میآیند: ایستادن در برابر ظلم و پاسداری از کرامت انسانی. شاید راز جاودانگی حسین علیهالسلام همین باشد که قصهاش، قصهی همهی انسانهاست.