برای بررسی تاریخی واقعۀ اربعین باید ابتدا به بررسی پیشینه و دلیل ایجاد آن یعنی واقعۀ عاشورا بپردازیم. پس از رحلت پیامبر اسلام در سال 11 هجری قمری در حالی که ایشان صراحتاً خلیفه و امام پس از خود را معرفی کرده بودند، مسلمانان از دستور ایشان سرپیچی کرده و در شورایی حاکمیت جامعه را به فرد دیگری سپردند. این جریان انحرافی در کنار عدم درک مسلمانان از این حقیقت که چرا فقط خدا می تواند جانشین پیامبر را مشخص کند، کار را به جایی رساند که در سال 60 هجری قمری فردی لاابالی به نام یزید بن معاویه که به ظواهر اسلام هم عمل نمی کرد؛ خلیفۀ مسلمانان شد. یزید استاندار مدینه را مجبور به بیعت گرفتن اجباری از امام حسین (علیه السلام) کرد.

امام حسین (علیه السلام) که قصد قبول بیعت با یزید را نداشت و معتقد بود یزید هیچ گونه شایستگی برای حکومت بر مسلمانان ندارد، از مدینه به مکه کوچ کرد و پس از دعوت کوفیان راهی کوفه شد، اما در بین راه توسط سپاه یزید محاصره شده و  همراه با 72 تن از یاران وفادارشان شهید شدند. پس از پایان این جنگ نا برابر که در دهمین روز از ماه محرم سال 61 هجری رخ داد، سرهای مطهر شهدا روی نیزه‌هایی به قصر یزید برده شد و یزیدیان زنان و فرزندان خاندان امام حسین (علیه السلام) را به عنوان اسیران غیر مسلمان به شام منتقل کردند، اما خطبه ها و روشنگری های امام سجاد (علیه السلام) پسر امام حسین که تنها مرد زنده مانده در کربلا بود و حضرت زینب خواهر امام حسین (علیهماالسلام) سبب شد که یزید برای جلوگیری از رسوا شدن در میان مردم اجازۀ بازگشت اسرای کربلا به مدینه را صادر کند.

خاندان امام حسین (علیه السلام) در مسیر بازگشت از شام به سمت مدینه از کنار دشت کربلا گذشته و این گونه بود که با ملحق شدن سرهای شهدای کربلا به بدن های مطهرشان واقعۀ اربعین به معنای عزاداری در چهلمین روز درگذشت شهدای عاشورا شکل گرفت. امام حسین و یاران شان تنها کسانی هستند که شیعیان مراسم اربعین را برای آنان برگزار می کنند.