بررسی مفهوم منجی باوری و آشنایی با منجی زرتشتیان در کتب مقدس این دین

اگر بخواهیم واژه دین را معنا کنیم به مفاهیم جهان‌بینی، سرآغاز و سرانجام زندگی انسان در جهان و پس از آن خواهیم رسید. تمامی ادیان در تمامی جهان تعاریفی مشخص از این مفاهیم ارائه کرده و گرچه در تعریف مفاهیم جهان‌بینی و سرآغاز میان اغلب ادیان تفاوت‌هایی وجود دارد، اما اشتراکات ادیان در مسئله سرانجام جهان بسیار زیاد است و در اغلب ادیان این مفهوم با مفهوم منجی گره خورده است. منجی کسی است که خواهد آمد، جهان را از سیطره ظلم رها خواهد کرد و انسان را در پیمودن مسیر دین خود یاری خواهد کرد، پس از آمدن منجی سیاهی‌ها و پلیدی‌ها پایان یافته و عدل و داد بر جهان حاکم خواهد شد.

دین رزتشتی هم از این قاعده مستثنی نیست و آینده‌ای روشن را به پیروان خود وعده می‌دهد، اما به باور زرتشتیان زمینه‌ساز و برآورنده این آینده روشن چه کسی خواهد بود؟

• منجی زرتشتیان کیست؟
• ویژگی‌های منجی زرتشتیان چیست؟
•  پس از آمدن او چه خواهد شد؟
• آیا می‌توان منجی زرتشتیان را با منجی موعود در سایر ادیان برابر دانست؟

در این مقاله قصد داریم جهان‌بینی و نوع نگاه زرتشتیان به آینده را بررسی کرده و منجی زرتشتیان را معرفی کنیم.

بررسی جهان بینی زرتشتی

طبق باورهای زرتشتیان عمر جهان 12000 سال است که به چهار قسمت سه هزاره تقسیم می‌شود؛ در آغاز 6000 سال سلطنت اهورامزداست که 3000 سال آن را به تنهایی حکمرانی کرده و 3000 سال آن را به آفرینش گیتی پرداخته است، 3000 سال بعدی عصر اهریمن است که جهان در بیداد و ظلم فرو خواهد رفت و 3000 سال پایانی زمان ظهور منجی زرتشتیان است.

مطابق با جهان‌بینی زرتشتی عالم همواره در نبرد بین خیر و شر یا سپنته مینو و انگره مینوست و انسان مختار است تا از این دو یکی را انتخاب کند:

«ای هوشمندان! بشنوید با گوش‌های خویش بهترین سخنان را و ببینید با منش روشن و هریک از شما -چه مرد، چه زن- پیش از آن که رویداد بزرگ به کام ما پایان گیرد، از میان دو راه، یکی را برای خویشتن برگزینید و این پیام را به دیگران بیاموزید.»[1]

انسان برای رسیدن به بهشتی جاودانه باید در پرتوی تعالیم سه‌گانه زرتشت به جنگ با انگره مینو برخیزد و وظیفه یا خویشکاری خود را به سرانجام برساند، تنها در این صورت است که جزو یاوران زرتشت و اهورامزدا بوده و از زمینه‌سازان تشکیل دولت منجی موعود خواهد بود:

«پس راه آن کس که با دیوان و مردمان پیرو آنان دشمنی می‌ورزد، از راه آن کس که «مزدا اهوره» را خوار می‌شمرد و زشت می‌انگارد، جداست.»[2]

«هرکس که با اندیشه و گفتار یا با هر دو دست خویش، با دروند بستیزد و با پیروان او را به راه نیک رهنمون شود، به دوستکامی خواست مزدا اهوره را برمی‌آورد.»[3]

«این سخن برای آن کس که نیک آگاه است و با منش نیک آن را درمی‌یابد، آشکار است. اوست که با شهریار مینوی و با گفتار و کردار خویش اشه را نگاهداری می‌کند. ای مزدا اهوره! اوست که کارگزارترین یاور تو به شمار می‌آید.»[4]

«تا آنگاه که در پایان گردش گیتی، آنچنان که اهوره مزدا مقرر داشته است، سپاه اشونان بر سپاه دروندان پیروز می‌شود.»[5]

و «سرانجام نیک زندگی فرا رسد.»[6]

پایان جهان در باور زرتشتیان با شروع داوری روان مردمان آغاز خواهد شد، آذرفروزان و آهن‌گدازان افروخته خواهد شد[7] و مردم باید از آن رود بزرگ گداخته بگذرند، گذر از این سیل گداخته که یادآور پل صراط است، برای مؤمنان مانند گذشتن از رودخانه‌ای از شیر گرم است و بدکاران با تحمل رنج گذشتن از آن، از گناهان خود پاک می‌شوند و در نهایت همه در بهشت به جاودانگی خواهند رسید و سوشیانس[8] با اجرای مراسم «یسنا» که مهم‌ترین آیین دینی زرتشتی است، موجب جاودانگی مردمان می‌شود:[9]

«به راستی کسی از بهترین نیکی برخوردار خواهد شد که در جهان مادی راه راستی و خوشبختی را به ما آموزد و در جهان مینوی ما را رستگار سازد. راهی که ما را به حقیقت و راستی، آنجا که بارگاه قدس اهورا است رهبری کند. ای مزدا، شیفتگان حقیقت و دلدادگان تو در پرتو خرد و تقدس سرانجام به تو خواهند پیوست.»^[10] اما این سوشیانس کیست و چه نقشی در باورهای زرتشتیان دارد؟

بررسی مفهوم منجی و واژگان وابسته به آن در دین زرتشتی

برخلاف سایر ادیان که در انتظار ظهور یک منجی موعود هستند، منجی زرتشتیان یک نفر نبوده؛ بلکه زرتشتیان در انتظار ظهور سه منجی نشسته‌اند که سه برگزیده از نوادگان زرتشت هستند. اسرارآمیزی و افسانه‌گون بودن تولد منجی زرتشتیان به گونه‌ای است که مطابق با این آیین نطفه‌ای از زرتشت وجود دارد که به دست ناهید، الهه آب، حفظ شده و در 3000 سال پایانی عمر جهان در سر هر هزاره پسری از این نطفه متولد خواهد شد. این سه مولود به ترتیب:

• اوخشیت ارته یا هوشیدر، یعنی پروراننده قانون مقدس
•  اوخشیت نمه یا نمگه و یا هوشیدر ماه به معنای پروراننده نماز و نیایش
•  استوت ارته یا سوشیانس یعنی مظهر قانون مقدس و به معنای رهایی بخش یا بسیار سوددهنده[11]

خواهند بود؛ در واقع می‌توان سوشیانس را همان منجی زرتشیان و ظهور هوشیدر و هوشیدر ماه را از علائم و زمینه‌سازان ظهور او دانست. پس از ظهور سوشیانس اهریمنان نابود شده، تباهی، دروغ، ظلم، خشکسالی، بیماری و تمام پلیدی‌ها از زمین رخت برمی‌بندد، به‌گونه‌ای که زرتشتیان ظهور سوشیانس را با پایان عمر جهان مادی و برپایی بهشت قرین می‌دانند؛ «یاران آن موعود که از جاودانان هستند، قیام می‌کنند و همراه وی خواهند بود تا مردگان برخیزند و جهان معنوی روی دهد.»[12]

و در «زند» بهمن یسن می‌خوانیم که:

«قبل از ظهور سوشیانس خلف وعده، دروغ، بی‌دینی و بی‌بندوباری در عالم گسترش می‌یابد، مردم از خداوند دور شده و ظلم و فساد عالم را فرامی‌گیرد. این امور، احوال عالم را دگرگون کرده و زمینه را برای ظهور منجی جهانی فراهم می‌آورد و علائمی که هنگام ظهور اتّفاق می‌افتد، عبارت است از حادثه عجیب‌وغریبی که در آسمان ظاهر می‌شود که دلالت بر آمدن «خرد شهر ایزد» دارد. ملائکه از طرف مشرق و مغرب، به اذن او فرستاده می‌شوند تا خبرها و اعلان‌ها را به عالم برسانند.»[13]

«و بعد از آن، سوشیانس عالم را پاک خواهد نمود، آنگاه قیامت برپا خواهد شد.»[14]

بنابر جغرافیای باستانی ایران حکومت سوشیانس در بخش مرکزی زمین[15] خواهد بود و شش تن از یاران او بر شش کشور دیگر زمین فرمانروایی خواهند کرد؛

«ما بهرام را اهورا آفریده می‌‏پرستیم، که ضربه پیروزی را می‌‏زند و ما سائوشیانت را عبادت می‌کنیم، که با پیروزی ضربه می‌زند.»[16]

«سوشیانت‌‏ها و رهانندگان گیتی از دانش و بینش برخوردار بوده، وظیفه خود را با الهام از منش پاک انجام خواهند داد. آن‌ها کردارشان از راستی و پاکی سرچشمه گرفته و رفتارشان با آموزش‌‏های تو ای مزدا هماهنگی دارد. آنان به درستی از بین بَرَندگان خشم و نفرت و پدیدآورندگان مهر و آشتی می‌‏باشند.»[17]

از دیگر واژگانی که در بررسی مفهوم منجی و ظهور در دین زرتشتی اهمیت دارد واژه فرشگرد[18] یا فرشوکرتی به معنای کامل‌سازی جهان است و به زمانی اطلاق می‌شود که مطابق با آن پس از نابودی اهریمن جهان به کمال نخستین خود باز خواهد گشت:[19]

«(فرّ کیانی)به سوشیانت پیروزمند و به سایر دوستانش تعلق خواهد داشت. در هنگامی که گیتی را نو سازد؛ (یک گیتیِ) پیر نشدنی، نمردنی، نگندیدنی، نپوسیدنی، جاودانِ زنده، جاودانِ بالنده و کامروا.»^[20]

این جامعه آرمانی که زرتشتیان در انتظار ایجاد آن به دست سوشیانس هستند، یادآور همان حکومت صالحان و دولت کریمه در دین اسلام است. به هر روی به باور زرتشتیان منجی خواهد آمد و آن جامعه آرمانی را پایه‌ریزی خواهد کرد و زمین را به کمال اولیه آن بازخواهد گرداند.

«در این هنگام، فتح و پیروزی و نصرت از ناحیه ایزدان واقع می‌شود و بعد از نصرت و یاری ایزدان و نابودی نسل اهریمنان، عالم به سعادت اصلی خود می‌رسد و فرزندان آدم بر کرسی سعادت و برکت خواهند نشست.[21]»

زرتشت و منجی زرتشتیان در آیات و روایات اسلامی

اسلام زرتشتیان را دارای کتاب آسمانی دانسته و در قرآن از زرتشتیان با نام مجوسان[22] نام برده شده است، با این وجود قرآن به ما اطلاع می‌دهد که کتاب آسمانی زرتشتیان تحریف شده است. گروهی از محققین بر این باورند که پیامبر اصلی دین زرتشت جاماسب بوده است و کتاب آسمانی زرتشتیان جاماسب‌نامه بوده که بر دوازده هزار پوست گاو نگاشته شده. پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلّم) نیز زرتشتیان را اهل کتاب دانسته و فرموده‌اند:«ایشان پیامبری داشتند که او را کشتند و کتابی نیز داشتند که آن را سوزاندند.»[23]

به هر روی چه زرتشت را پیامبر این دین بدانیم و چه به وجود جاماسب نبی باور داشته باشیم، با توجه به تأیید قرآن و احادیثی که از پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و آله‌و‌سلّم)، امام علی (علیه‌السلام) و امام سجاد (علیه‌السلام)[24] پیرامون زرتشتیان وجود دارد، در آسمانی بودن این دین نمی‌توان شک کرد.

مورخانی که پیامبر بودن جاماسب را باور دارند، معتقدند که کتاب آسمانی او جاماسب‌نامه در زمان اسکندر سوزانده شده و در زمان ساسانیان دوباره نگاشته شده ‌است و در نتیجه دچار تحریف و کاستی شده. در بررسی تطبیقی جهان‌بینی زرتشتی با دین اسلام اشتراکات بسیار زیادی وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به جاودانگی روح، باور به جهان پس از مرگ، برزخ، صراط، میزان، بهشت و دوزخ اشاره کرد. تنها تفاوت میان دوزخ مسلمانان و دوزخ زرتشتیان هم برخاسته از احترامی است که زرتشتیان برای آتش به عنوان نماد روشنایی قایل هستند؛ در نتیجه دوزخ زرتشتیان جایی سرد و کثیف توصیف شده است.

در بررسی منابع دین زرتشتی به آیاتی برمی‌خوریم که نسبت به منجی زرتشتیان باوری متفاوت ارائه می‌کنند؛ این آیات با خصوصیات منجی مسلمانان منطبق است. برای نمونه در جاماسب‌نامه پس از بشارت به نبوّت رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و آله‌و‌سلّم) آمده است:

«و از ذریّه دختر آن پیامبر که به (خورشید عالم و شاه زمان) معروف است، مردی به خلافت خواهد رسید که در دنیا، به حکم یزدان حکم خواهد نمود، او آخرین خلیفه آن پیامبر در وسط عالم، یعنی مکّه است و دولتش تا روز قیامت دوام خواهد داشت.»[25]

و از قول زرتشت نقل شده است که فرمود:

«مردی از سرزمین تازیان از ذرّیه هاشم خروج خواهد کرد، او مردی بزرگ سر، با جسمی عظیم، ساقی طولانی، بر دین جدّش و با لشکری فراوان رو به «ایران» خواهد نمود، زمین را آباد کرده و آن را پر از عدل و داد خواهد نمود.»[26]

با توجه به چنین آیاتی در جاماسب‌نامه عجیب نیست که محققان حاضر به قبول کردن اصل الهی بودن این دین نبوده‌ و فرضیه حضور جاماسب نبی به عنوان پیامبر ایرانیان را زیر سوال برده و نقش زرتشت را به عنوان پیامبر تبلیغی دین جاماسب که وظیفه پاکسازی انحرافات این دین را بر عهده داشته، نمی‌پذیرند؛ زیرا یکی از مهم‌ترین دلایل اشتراکات بین ادیان مختلف از دیدگاه اسلام منشاء مشترک تمامی ادیان است که همان وحی خداوند است و این مسأله با دیدگاه‌های اومانیستی حاکم بر مطالعات ادیان منافات فراوانی دارد.

بنابر آنچه که تا اینجا گفتیم منجی زرتشتیان هر چه که نام داشته باشد از منظر خویشکاری و وظیفه‌ای که به عهده دارد، کاملاً با منجی مسلمانان منطبق است. منجی زرتشتیان خواهد آمد تا جهان را پر از عدل و داد کرده و تمامی پلیدی‌ها را نابود کند، همچنین پس از ظهور او زمین به جایی تبدیل می‌شود که چندان با ویژگی‌های برشمرده برای بهشت متفاوت نیست.

با توجه به تحریف‌های موجود در منابع دینی زرتشتیان که ردپای این تحریف در تعارضات موجود میان کتب مختلف این دین کاملاً مشهود است، بیش از این نمی‌توان به بررسی منجی زرتشتیان پرداخت. آنچه واضح است این است که زرتشتیان بر آیینی آسمانی باور دارند، آیینی که جهان‌بینی کاملی به پیروان خود ارائه کرده و آنان را برای رسیدن به فردایی بهتر و اثرگذاری در آینده موعود به گفتار، پندار و کردار نیک فراخوانده است؛ آیین و روشی که تنها در سایه آن می‌توان به بالاترین مقام برای یک زرتشتی رسید که همان یاری کردن سوشیانس یا منجی زرتشتیان است.

[1] اوستا2:30

[2] اوستا 11.45

[3] اوستا 2.33

[4]اوستا 22:33

[5] اوستا 16:44

[6] اوستا 2:48

[7] روایات پهلوی، به کوشش دابار، فصل ۴۸، بندهای ۳۷ـ۱۰۷، به کوشش دابار، بمبئی، ۱۹۰۸م.

[8] و ده سال قبل از آمدن سوشیانت، آنها بدون غذا خواهند بود و از دنیا نخواهند رفت، و سپس سوشیانت مردگان را برمی انگیزد بونداهیشن، فصل 34، 2 And ten years before Soshyant will come, they will remain without food, and will not die, and then Soshyant will raise the dead. Greater Bundahishn, Chapter XXXIV

[9] جاماسب‌نامه، به كوشش مِسینا، فصل ۱۷، بند ۹ـ۱۶، رم، ۱۹۳۹م.

[10] In truth, the person who shows us the path of truth and happiness in the corporeal world and saves are soul in the spiritual one shall attain the highest good. (2) The said path is that which leads us to the real and true world, where the is Ahura. The lovers of truth and those in love with Thee, O, Mazda, shall ultimately become one with Thee through wisdom and holiness. Avesta: Yasna 43:3

[11] اوستا ، فروردین یشت، بند 129

[12] یشتها، ۱۰۱:۲؛ وندیداد، ج ۴، ص۱۷۵۷-۱۷۵۸.

[13] جاماسب نامه، ص ۲۵

[14] زند بهمن یسن»، ص ۱۹

[15] خونیره

[16] We worship Verethraghna, the Ahura-made, the victorious blow; and we worship the Saoshyant, who smites with victory. Avesta: Yasna 59:28

[17] The Saoshyants and Saviors of the world are indeed wise and follow duty’s call guided by Vohuman. There deeds are inspired by Asha and on in tune with Thy teachings, O Mazda. They are, in truth, vanquishers of hate and anger and producers of love and peace. Avesta: Yasna 48:12

[18] یسنا، سروده‌های زردشت، ۳۰، بند ۹

[19] زند بهمن یشت، به کوشش انکلساریا، بمبئی، ۱۹۵۷م

[20] (The Kavyan Glory) which will (have) come over / to Saoshyant Verethrajan (the Victorious Savior) and (his) other companions / when he will make existence brilliant, / not aging, imperishable, / not rotting, not putrefying, / enjoying eternal life, enjoying eternal benefit… Avesta, Zamyād Yasht (Yasht 19), Karde XIV

[21] بشارات العهدین»، ص ۲۳۷ و ۲۳۸؛ «بشارة الظهور»، ص ۳۴

[22] سورۀ مبارکۀ حج، آیۀ 17

[23] وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، تهران، ج 11، باب 49 (کتاب الجهاد)، ص 96

[24] ناصر مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج ۱۴ ص ۴۵ ۴۶، دار الکتب الإسلامیة، تهران،‌۱۳۷۴ ش

[25] بشارت العهدین، ص ۲۷۳؛ بشارة الظهور، ص ۲۰

[26] بشارت العهدین، ص ۲۴۳ و ۲۴۴