حضرت فاطمه کیست و چه نقشی در آینده تاریخ دارد؟

حضرت فاطمه کیست؟

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) دختر پیامبر اسلام است که در سال پنجم بعثت به دنیا آمد و مادر ایشان حضرت خدیجه کبری (سلام‌الله‌علیها) هستند. ایشان که به فاطمه زهرا نیز معروفند، یکی از پنج تن آل عبا بوده و به اعتقاد شیعیان معصومند. حضرت زهرا همسر امام علی (علیه‌السلام) جانشین پیامبر و اولین امام شیعیان بوده و مادر فرزندانی چون امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) و زینب و ام‌کلثوم (علیهاسلام) هستند. شاید القابی چون زهرا، بتول، سیده نساء العالمین تا حدی بیان کننده این حقیقت باشد که حضرت فاطمه کیست و از چه فضایلی برخوردار بوده است.

شیعیان در پاسخ به سوال حضرت فاطمه کیست ایشان را برترین زن دو عالم معرفی می کنند که خشم یا رضایت خدا در گرو خشم و رضایت اوست و معتقدند در زمان تولد ایشان ساره همسر حضرت ابراهیم (علیه السلام)، آسیه دختر مزاحم و همسر فرعون، حضرت مریم (سلام الله علیها) و کلثم خواهر حضرت موسی (علیه اسلام) حضور داشته و این بانوان بهشتی مراقب و تیماردار حضرت خدیجه بوده اند. شأن و منزلت حضرت فاطمه به اندازه‌ایست که سوره کوثر، آیه تطهیر، آیه اطعام، آیه مودت و احادیثی مانند حدیث بضعه در شرایط اجتماعی مختلف در مورد ایشان نازل شده‌ است و ایشان تنها زن همراه پیامبر در جریان مباهله با مسیحیان نجران بودند.

اگرچه برای فهمیدن اینکه حضرت فاطمه کیست، نیاز به شناختی کامل از تمامی دوران‌های زندگی ایشان داریم، اما از دوران کودکی و نوجوانی ایشان اطلاعات کمی در دست ماست که به همراهی ایشان با پیامبر در برابر آزار مشرکان، حضورشان در شعب ابی‌طالب و هجرتشان به مدینه با فواطم و به همراهی امام علی (علیه‌السلام) اشاره می‌کند.

تاریخ پس از هجرت به نقش حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)  با جزئیات بیشتری می‌پردازد. ایشان در سال دوم هجری به همسری حضرت علی (علیه‌السلام) در آمده و در برخی از جنگ‌ها از جمله فتح مکه با پیامبر همراهی ‌کردند. علاوه بر این در موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی گوناگون سکوت نکرده و به واکنش مناسب دست ‌زدند؛ به عنوان مثال پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله)، با مخالفت با شورای ثقیفه که برای تعیین جانشین پیامبر تشکیل شده بود، غاصبانه نامیدن خلافت ابوبکر و بیعت نکردن با او، به طور علنی موضع خود را در مورد جانشینی امیرالمومنین به عنوان متخصص معصوم اعلام کردند. خطبه فدکیه در دفاع از خلافت و جانشینی امام علی (علیه‌السلام) و در ارتباط با غصب فدک از سوی جریان حاکم توسط حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) ایراد شده است.

علی‌رغم محبت و احترام شدید رسول‌الله نسبت به حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، ایشان پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) با حوادث تلخی رو‌به‌رو شده و در جریان حمله طرفداران ابوبکر به خانه ‌ حضرت علی به شدت آسیب دیدند. آسیبی که منجر به شهادت ایشان در سوم جمادی‌الثانی سال یازدهم هجرت شد و تشییع و تدفین ایشان به سفارش خودشان به صورت شبانه و مخفیانه انجام شد؛ به طوری که قبر ایشان هنوز هم برای کسی مشخص نیست.

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) همواره به عنوان الگوی کاملی برای شیعیانشان مطرح بودند. شیعیان هر ساله در ایام شهادت ایشان که به ایام فاطمیه معروف است، به عزاداری پرداخته و سالروز ولادتشان در تاریخ بیست جمادی‌الثانی را در ایران روز زن و روز مادر می‌نامند. زندگی ایشان به لحاظ زمانی کوتاه اما دارای برکات فراوانی بود؛ که از جمله آن می‌توان به تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، مصحف فاطمه، خطبه فدکیه و سیره و روشی که در دفاع از امام و متخصص معصوم در پیش گرفته و به یادگار گذاشتند، اشاره کرد.

اما آیا با دانستن این اطلاعات به پاسخ سوال حضرت فاطمه کیست رسیده ایم؟ اصلا شناختن یا نشناختن ایشان چه سودی به حال ما دارد؟ اساسا چرا باید به دنبال شناخت کسی باشیم که چهارده قرن پیش از ما می زیسته است؟ ابعاد زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) از چه جهت اهمیت دارد و دانستن اینکه حضرت فاطمه کیست، چه تفاوتی در زندگی فعلی ما ایجاد می کند؟

برای فهمیدن اهمیت این موضوع، در این مقاله از دو جهت به بررسی زندگی ایشان خواهیم پرداخت:

• بررسی زندگی ایشان به عنوان بانوی نمونه ای که در همه جنبه های زندگی موفق عمل کرده و بهترین الگو برای فردی ست که می خواهد چه در زندگی شخصی و خانوادگی و چه در عرصه های اجتماعی و سیاسی موفق عمل کند.
• بررسی مقام عرشی و معنوی حضرت زهرا و نقشی که در آینده جهان ایفا می کنند.

در دل تاریخ صدر اسلام و در فاصله ای نه چندان دور از زمان جاهلیت و زنده به گور شدن دختران، با بانویی روبه رو هستیم که نه فقط در زندگی شخصی و خانوادگی ، بلکه در صحنه مبارزات اجتماعی الگو و نمونه بوده و حرف اول را می زند. دختر پیامبر خدا و بالاترین قدرت سیاسی و اجتماعی زمان خود است، اما هرگز این مقام را دست آویزی برای دنیازدگی و تجمل گرایی نمی کند. همسر شجاع ترین و کارآمدترین سرباز و سردار رسول خداست، اما ساده زیستی را برای زندگی خود انتخاب می کند و در همان دوران زندگی کوتاه خود به شیوه ای عمل می کند که تا قیامت الگو و نمونه ای برای مرد و زن می شود. درحقیقت زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) حاوی شاخص هایی است که برای رساندن بشر به سعادت مهم و ضروری اند.

این در حالی ست که پرداختن به نقش زن، همیشه از نقاط بحث برانگیز تاریخ بوده است. گاهی شأن زن تا حد کالا پایین آمده و او را جزو مایملک مرد به حساب می آورند و گاهی نیز به خیال دادن آزادی و جایگاه برابر با مرد، کمالات زنانه و شأن انسانی او را نادیده گرفته و او را بازیچه خواسته ها و مطامع دنیایی خود قرار می دهند، یا مادرانگی و نقش همسری او را قربانی فعالیت های اجتماعی و سیاسی می کنند و یا پرداختن به معنویت و خانواده را بهانه ای برای عدم حضور زنان در اجتماع قرار می دهند.

 حضرت زهرا ؛ الگویی کامل 

قاعدتا  فهمیدن اینکه حضرت فاطمه کیست، بدون داشتن نگاهی هرچند مختصر به زندگی ایشان ممکن نیست. دوران زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) هم به عنوان دختر آخرین پیامبر خدا و هم به عنوان همسر امیرالمؤمنین (علیه السلام) از فرازونشیب های بسیاری برخوردار بوده است؛ با این وجود در هیچ نقطه ای از تاریخ ردپایی از تکبر و فخرفروشی از سوی او به چشم نمی خورد.

حضرت فاطمه از همان دوران کودکی با سختی های اسلام تازه شکل گرفته و مورد هجمۀ دشمنان آشنا شد. شش یا هفت سال بیشتر نداشت که به مدت سه سال دشواری های زندگی در شعب ابی طالب را تجربه کرد. سال هایی که برای او با غم از دست دادن مادر نیز همراه بود[1] و پس از آن بیش از پیش به یاری و مراقبت از پدرش رسول خدا ( صلی الله علیه وآله و سلم) پرداخت تا جایی که از سوی ایشان «ام ابیها»[2] لقب گرفت. پس از هجرت به مدینه و ازدواج با امیرالمؤمنین (علیه السلام) در سال دوم هجرت، نقش برجستۀ حضرت زهرا (سلام الله علیها) در حمایت از اسلام نه تنها کمتر نشد، بلکه در تمام میدان های سیاسی، نظامی و انقلابی گسترش یافت.

حضرت فاطمه (سلام الله علیها) الگوی زن مسلمانی ست که از لحاظ معنوی هم پایۀ امیرالمومنین و پیامبر (علیهم السلام) بوده، به لحاظ خانوادگی سختی های زندگی با حضرت علی (علیه السلام) به عنوان یک مجاهد دائمی جنگ های پیامبر را به جان می خرد؛ تربیت فرزندانی را که ادامه دهندۀ جریان امامت هستند به دوش می کشد؛ در نبود رسول خدا و امیرالمومنین (علیهم السلام) کانونی برای مراجعات مردم و مسلمان هاست و در برخوردش با حوادث سیاسی مهم خصوصا پس از رسول خدا با قاطعیت سخنرانی کرده، موضع گیری می کند و به دفاع از حق می پردازد و به این ترتیب در هر سه صحنۀ معنویت، جامعه و زندگی شخصی و خانوادگی هویت واقعی و همه جانبۀ یک بانوی مسلمان را به بهترین وجه به نمایش می گذارد. اما این ویژگی ها تنها گوشه ای از این حقیقت است که حضرت فاطمه کیست.[3]

نوع برخورد و احترام پیامبر ( صلی الله علیه وآله و سلم) به ایشان نه در حد محبت و احترام یک پدر به دختر خود بلکه ناشی از عظمت و جایگاه ویژۀ حضرت زهرا (سلام الله علیها) نزد خداست. او امتحان شده ایست که پیش از آفریده شدن، از امتحان الهی سربلند بیرون آمده است.[4] دستور رسول خدا ( صلی الله علیه وآله و سلم) بر بستن تمام درها رو به مسجد جز در خانۀ امیرالمومنین و حضرت فاطمه (علیهم السلام)، همراهی حضرت زهرا (سلام الله علیها) با پیامبر در جریان مباهله، محوریت حضرت زهرا (سلام الله علیها) در میان پنج تن آل عبا، نازل شدن آیۀ تطهیر [5] و آیاتی از سورۀ انسان[6] و سورۀ کوثر در شأن ایشان، القابی چون صدیقه کبری، محدثه، مطهره، زکیه و… و احادیثی چون «اِن الله لَیغضَب لِغَضَب فاطِمة»[7]، «فاطِمة بِضعَة مِنی»[8] «مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِي»[9] بیانگر چیزی جز شأن و جایگاه والای صدیقۀ کبری در نگاه پیامبر ( صلی الله علیه وآله و سلم) و خدا نیست.

برای انسان حرکت در مسیر کسب شباهت به الله بدون داشتن درکی از اسماء و صفات او ممکن نیست و حضرت زهرا (سلام الله علیها) کسی ست که با وجود داشتن باطن عرشی و بهشتی، اسماء و صفات خداوند را به طور کامل در قالب یک زن بروز داده و به ظهور می رساند؛ اگرچه هریک از این ویژگی ها به تنهایی برای افتخار امتی به وجود حضرت زهرا کافیست، اما هنوز این ویژگی ها برای ما به طور کامل مشخص نمی کند که حضرت فاطمه کیست و چه نقشی در زندگی کنونی ما دارد؟

حضرت زهرا (سلام الله علیها) و آیندۀ تاریخ

آنچه نقش حضرت زهرا (سلام الله علیها) را تا این حد چه در میان زنان هم عصر خود و چه تا به امروز متمایز و برجسته می کند، تنها محدود به الگو بودن ایشان در عرصه زندگی شخصی و یا اجتماعی نمی شود؛ درواقع برای فهمیدن اینکه حضرت فاطمه کیست، نیاز داریم تا به طور عمیق تری به بررسی ویژگی های منحصر به فرد ایشان پرداخته و ابعاد تاریخی و اجتماعی اقداماتشان را بررسی کنیم.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) با اینکه به لحاظ رسمی پیامبر یا امام نبودند، اما از چنان مقام معنوی بالایی برخوردار بودند که تنها از زبان معصوم می توان به درکی نسبی از جایگاهشان رسید.[10] امام حسن عسکری (علیه السلام) در شأن ایشان می فرمایند: «ما حجت خدا بر خلقش هستیم و مادر ما فاطمه حجت خدا بر ماست.»[11] مطابق با احادیثی از پیامبر ( صلی الله علیه وآله و سلم) «فاطمه حوری بهشتی است»[12] که در عین داشتن مقام اصلی خود و باطن بهشتی، جلوه دنیایی داشته و در قالب یک زن ظهور کرده است. همچنین در حدیثی دیگر رسول الله جایگاه نور حضرت فاطمه (سلام الله علیها) را در حفره ای در ساق عرش می دانند.[13] که به مقام تدبیر و هدایت ماسوی الله از سوی ایشان اشاره می کند.[14] در بیان عظمت شخصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) و فهمیدن اینکه حضرت فاطمه کیست، همین بس که امام مهدی (علیه السلام) به عنوان معصومی که خود وارث تمام انبیا هستند، به الگو بودن حضرت اشاره کرده و می فرمایند: «دختر رسول خدا (فاطمه) براى من سرمشقى نيكو است.»[15]

مصحف فاطمه (سلام الله علیها)

پس از رحلت رسول الله، حضرت زهرا (سلام الله علیها) 75 یا 95 روز بیشتر در این دنیا زندگی نکردند. در این مدت جبرئیل (علیه السلام) برای تسلی دادن به حضرت زهرا (سلام الله علیها) بر ایشان نازل می شد و از طرف خداوند بشارت هایی در مورد فرج آل محمد و آینده تاریخ به ایشان می داد؛ درحقیقت برنامه امامت تک تک ائمه و روند تاریخی حرکت ایشان، اخبار امت پیامبر ( صلی الله علیه وآله و سلم) و تمام حوادث جاری بشری در دوران آینده یعنی «علم ما یکون» را به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) املاء می کرد. این اخبار و گزارشات بر حضرت زهرا (سلام الله علیها) نازل شده و امیرالمومنین (علیه السلام) آن ها را در قالب مصحف فاطمه ثبت کرده اند که به فرموده امام صادق (علیه السلام): «چیزی از حلال و حرام خدا را دربر ندارد، بلکه در آن دانش آینده تاریخ است.»[16] این مصحف در زمان هر یک از ائمه در اختیار ایشان بوده و هم اکنون نیز در اختیار آخرین ولی و حجت خدا یعنی امام زمان (عج الله تعالی فرجه) است و طبق فرمودۀ امام صادق (علیه السلام) برترین علم مکتوب اهل بیت (علیهم السلام) است.

 شاخصی در دفاع از متخصص معصوم

با وجود نقش مهم حضرت زهرا (سلام الله علیها) در همۀ حوادث برجستۀ اسلام، نقش ایشان پس از رحلت رسول الله ( صلی الله علیه وآله و سلم) حالت محوری و کلیدی به خود گرفت و اتفاقات این دوران کوتاه اما پر فرازونشیب از زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) تا حدودی از مقام عرشی ایشان و این حقیقت که حضرت فاطمه کیست، پرده برداشت. در شرایط حساسی که مردم به انتخاب خدا و وصیی که رسول الله معرفی کردند، پشت کرده و به تعصبات قومی و عشیره ای خود رو آوردند، ایشان از هیچ تلاشی برای آگاه کردن مردم و بازگشتشان به سمت کسی که سعادت دنیا و آخرت مردم را تضمین می کند، دریغ نکردند و در این مدت کوتاه از زندگی خود از راه های گوناگون سعی بر این داشتند تا اولویت بندی زندگی افراد جامعه را به سمت آنچه خدا در قرآن فرموده،[17] تغییر داده و تمرکز جامعه را از روی کمالات طبیعی، جمادی، گیاهی و حیوانی برداشته و متوجه بخش فوق عقلی و انسانی شان کنند؛ یعنی ما را متوجه این مطلب کنند که برای رسیدن بشریت به کمال و هدف نهایی خلقت احتیاج به متخصص معصومی داریم که ریشه تمام معروف ها و خوبی ها در دنیاست.

نگاه حضرت زهرا (سلام الله علیها) به مسئلۀ امامت و رهبری جامعه تحت هدایت متخصص معصوم هرگز یک نگاه عادی و معمولی نبوده، از بینش و تدبیر الهی ایشان ناشی شده و حاکی از این است که حضرت فاطمه کیست. صدیقۀ کبری به خوبی می دانستند که ریشۀ تمام حرام ها در جامعه حکومت جور است. از همین رو به هر قیمتی سعی بر جلوگیری از بزرگترین فاجعه تاریخ یعنی حذف متخصص معصوم داشتند:

• در مرحله اول از طریق گفتار و خواندن خطبه در مسجد سعی در بیدار کردن مردم داشتند.
• در مرحله دوم همراه با امیرالمومنین چهل شب به در خانه مهاجر و انصار رفتند و برای ایجاد همبستگی میان مردم و دفاع از علی (علیه السلام) به عنوان جانشین پیامبر ( صلی الله علیه وآله و سلم) سعی در بازگرداندن یاران رسول خدا به مسیر حق داشتند.
• در مرحله سوم اقدام به تحریم افرادی می کنند که در غصب خلافت امیرالمومنین و حذف متخصص معصوم از جامعه نقش کلیدی داشتند.
• در مرحله چهارم از طریق عاطفه عمل می کنند. به احد، به بقیع و همچنین بر سر مزار رسول الله رفته و به گریه پرداختند و در جواب کسانی که علت گریه را جویا می شدند، دلیل آن را حقی که از امیرالمومنین ضایع شده می خوانند.
• در مرحله پنجم در این راه هزینه می دهند؛ یعنی برای جلوگیری از مصیبت عظمای حذف متخصص معصوم، تن به مصیبت عظیمی می دهند که حاصل آن از دست دادن جانشان، محروم شدن امیرالمومنین از وجود حضرت زهرا، یتیم شدن فرزندانشان و از دست رفتن نسلی از فرزندان ایشان است.
• در آخرین مرحله نیز به یک مبارزه منفی دست زده و با وصیت به دفن شبانه پیکرشان، اقدام به یک عمل نمادین کردند، تا این راز که حضرت فاطمه کیست و سر مخفی خداوند چیست، برای همیشه در ذهن تاریخ باقی بماند.

تنها یک معصوم شدت خسارت حاصل از عدم حاکمیت معصوم بر جامعه را به طور کامل درک می کند و می داند که بزرگترین منکر دنیا، حاکمیت طاغوت ها در جهان است که هر فحشای دیگری از آن ناشی می شود.[18] حضرت فاطمه (سلام الله علیها) به خوبی می دانند که تاوان اشتباه دوری از معصوم، خون هایی ست که تا قیامت به ناحق ریخته خواهند شد و نسل هایی ست که بدون رسیدن به هدف خلقت خود فرصت زندگی دنیا را از دست داده و بدون کسب آمادگی به آخرت متولد می شوند. به همین دلیل هم علی رغم ناراحتی شدید ناشی از فقدان رسول الله علم مبارزه را به دست گرفته و برای به خلافت رساندن خلیفۀ الهی از هیچ جهاد و تبلیغی دریغ نمی کنند. اقدامات حضرت زهرا (سلام الله علیها) پس از رسول خدا ایشان را تبدیل به شاخصی کرده است که هرگاه در دوراهی بین ولایت و امر مقدس دیگری قرار گرفتیم، دچار گمراهی نشویم.

البته نقش حضرت زهرا (سلام الله علیها) در این عالم تنها به نقطه شهادت ایشان در سوم جمادی الثانی سال 11 هجری ختم نمی شود و درحقیقت مقام عرشی ایشان در تدبیر و هدایت ماسوی الله به گونه ایست که روند انتقام از حذف متخصص معصوم یعنی تلاش برای برقراری حکومت صالحان و به حاکمیت رساندن دوبارۀ خلیفة الله پس از قرن ها انتظار هم در سایه تدبیر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) برای فعالیت های تک تک ائمه شکل می گیرد. پس در پاسخ به این سؤال که حضرت فاطمه کیست، باید بگوییم که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نمونه الگوی کاملی ست که حقیقت امام، متخصص معصوم و رسیدن به هدف خلقت به مقام عرشی و جایگاه تدبیری ایشان گره خورده است.

[1] پیامبر(صلی  الله علیه  و  اله) در شعب ابی  طالب دو حامی بزرگ خود یعنی حضرت خدیجه و حضرت ابوطالب (علیهم  السلام) را ظرف مدت یک هفته از دست دادند

[2] بحارالانوار، ج 43، ص 16

[3] انسان 250 ساله، حلقه دوم، ص 125

[4] امْتَحَنَكِ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ فَوَجَدَكِ لِمَا امْتَحَنَكِ صابِرَةً. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج 5، ص 343

[5] آیۀ 33 سورۀ احزاب

[6] آیات 7 و 8 سورۀ انسان

[7] شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار, جلد۳, صفحه۲۹

[8] فاطمه پارۀ تن من است

[9] هرکس او را اذیت کند، مرا اذیت کرده. شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار, جلد۳, صفحه۳۰

[10]  إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَةَ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا. مجلسی، بحار الانوار، ج 43، ص 65

[11] نحن حجج الله علی خلقه و جدتنا فاطمة حجة الله علینا. أطيب البيان في تفسير القرآن، عبد الحسين الطيب، ج13، ص225

[12] فاطمة حوراء الانسیة. بحارالانوار ج 43، ص 4

[13] کَانَتْ فِی حُقَّةٍ تَحْتَ سَاقِ الْعَرْشِ

[14] عرش خدا مرکز فرمانروایی، حاکمیت و مدیریت است

[15]  إنَّ لِي في إبنَةِ رَسولِ اللّه ِ اُسوَةٌ حَسَنةٌ. الغیبة، طوسی، ص 286

[16] اصول کافی، ج 1، ص 240

[17] آیه 24 سوره توبه

[18]   حدیثی از امام کاظم (علیه  السلام) در مورد ائمه جور و ائمه حق، میزان الحکمة، ج ۱ ص ۱۴۲