مروری بر شرایط عصر امام باقر (علیه السلام) و اقدامات ایشان

حضرت محمدبن علی (علیه السلام) فرزند امام سجاد (علیه السلام) و پنجمین امام از 12 امام شیعیان امامیه هستند. ایشان در 1 رجب سال 57 هجری قمری در مدینه متولد شدند و فاطمه دختر امام حسن (علیه السلام) مادر ایشان بودند. لقب ایشان «باقر العلوم» به معنای شکافندۀ دانش هاست که این لقب را رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیث لوح به ایشان نسبت داده بودند. عمر امامت ایشان حدود 20 سال طول کشید، که در این مدت با 5 خلیفۀ اموی هم عصر بودند. طبق منابع تاریخی امام باقر (علیه السلام) در زمان واقعۀ کربلا خردسال بودند و در آن واقعه حضور داشتند.

ایشان پس از شهادت امام سجاد (علیه السلام) به امامت رسیدند، اما لازم است بدانیم سال ها طول کشید، تا امام سجاد (علیه السلام) توانستند، مقدمات و شرایط امامت امام باقر (علیه السلام) را در دوران امامتشان فراهم کنند. اگر تلاش ها، صبوری ها و مجاهدت های خالصانه و مدبرانۀ امام سجاد (علیه السلام) نبود، هیچ گاه عمر امامت شیعه به امامت امام باقر (علیه السلام) قد نمی داد و تا آن روز از بین رفته بود. دوران امامت امام سجاد (علیه السلام) دورانی کلیدی در ترمیم و احیاء پایه های ضعیف شدۀ مکتب شیعه توسط حکومت بنی امیه بود. سه خلیفۀ ابتدایی اسلام و سپس خلفای بنی امیه سال ها مثل موریانه به جان ایمان و اعتقاد مردم افتاده بودند و حقیقت اسلام را واژگون کرده بودند. در عصر امام سجاد (علیه السلام) کار به جایی رسیده بود که دیگر باور کافی و لازم به اسلام و اهل بیت (علیه السلام) وجود نداشت و ارتباط مردم با خدا آسیب دیده بود. امام سجاد (علیه السلام) با مجاهدتی 34 ساله به احیاء قلبهای مردم، برگرداندن آنها به خدا و ترمیم ارتباط مردم با پروردگارشان پرداختند. پس از آنکه عشق به خدا دوباره در رگ های جامعه جریان گرفت و قلب ها در حال زنده شدن بودند، امام از دنیا رفتند و ادامۀ راه ایشان به امام باقر (علیه السلام) سپرده شد.

شرایط عصر امام باقر (علیه السلام) با عصر ولنگاری و عیاشی مردم دوران امام سجاد (علیه السلام) متفاوت بود. مردم عصر ایشان به شدت به علم و دانش متمایل بودند. درس، مباحثه و مناظره آنها را به وجد می آورد و حاضر بودند، برای دریافت جرعه ای از دانش امام مدت ها رنج سفر را به دوش بکشند. علم، عصمت، اخلاص و تبحر امام شدیداً مورد توجه مردم قرار گرفته بود و مردم شیفته و مفتون ایشان شده بودند. از آنجا که امام علمی لدنی از طرف خدا داشتند و نفوذ کلام ایشان مثل افراد معمولی نبود، حتی اهل فن و علمای مجتهد تمام ادیان و مذاهب مختلف هم متوجه عمق سخن حضرت و تفاوت ایشان با اطرافیان بودند. کار به جایی رسید که گویی پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم) زنده شده اند و ایشان را «شبه النبی» می خواندند و از نقاط مختلف عالم دور ایشان حلقه می زدند.

این محبوبیت و مقبولیت باعث شد که بنی امیه احساس خطر کنند و به مرور عرصه را بر ایشان تنگ کنند. پس برنامه های مبارزاتی امام باقر (علیه السلام) شکل جدی تر و مخفی تری به خود گرفت که در ادامه به آن می پردازیم.

سرانجام امام در 7 ذی الحجة سال 114 هجری قمری در سن 57 سالگی به دست هشام بن ولید از خلفای بنی امیه به شهادت رسیدند.

اقدامات امام باقر (علیه السلام) در دوران امامتشان

اگر بخواهیم عمدۀ اقدامات امام باقر (علیه السلام) را در عمر حدوداً 20 سالۀ امامتشان در جمله ای خلاصه کنیم، می توانیم بگوییم، عصر ایشان عصر انقلاب علم تشیع و آغاز شکوفایی فرهنگ شیعه بود. امام ناچار بودند، متناسب با شرایط و اقتضای زمانشان چندین هدف را با هم دنبال کنند و به سرپرستی هم زمان امورات مختلف بپردازند. از مهم ترین اقدامات امام باقر (علیه السلام) می توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

نهضت علمی امام باقر(علیه السلام)

تا قبل از دوران امام باقر (علیه السلام) نظرها و مباحث فقهی شیعه به دلایل مختلفی مثل اختناق توسط حکومت محدود بود. پایه های حکومت بنی امیه در دوران ایشان سست شده بود و با تدبیر، ذکاوت و زمان شناسی  امام، دوران پرداختن به علم و آموزه های معرفتی آغاز شد. امام در این دوره به آموزش و تدوین فرهنگ شیعه یعنی اخلاق، فقه و تفسیر قرآن پرداختند. ایشان شناخت و تفسیر قرآن را وابسته به اهل بیت (علیهم السلام) می دانستند؛ زیرا معتقد بودند که علم تشخیص، تحلیل و تفسیر حقیقی قرآن در دست اهل بیت (علیهم السلام) است. حضرت به روایت احادیث رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم) اهمیت ویژه ای می دادند و علم حدیث در این دوره جایگاه مهمی داشت. از دیگر فعالیت های علمی امام باقر (علیه السلام) مناظره با افراد مختلف مثل مناظره با اسقف مسیحیان یا هشام بن عبدالملک بود. این مناظره ها که اغلب توسط حکومت و با هدف تضعیف جایگاه امام ترتیب داده میشد، تفاوت علم لدنی و تخصص امام را در برابر علم دنیایی عالمان دیگر به خوبی آشکار می کرد.

در عصر امام باقر (علیه السلام) شیوه و کیفیت ارتباط مردم با ائمه (علیهم السلام) تغییر کرده بود و مردم از نقاط مختلف برای دریافت پاسخ سؤال هایشان به محضر ایشان آمده و به ایشان اعتماد می کردند، درحالی که ائمۀ پیشین از نظر علمی و رجوع مردم به ایشان بسیار مهجور و محصور بودند.

روایت های منتشر شده توسط امام باقر (علیه السلام)

به دلیل شیطنت ها و شرارت های بنی امیه و خلفای پیشین، احادیث بسیاری جعل شده بود و اعتماد به سند و صحت روایت ها سخت بود. امام با تحریف ها و دروغ های راویان کلاهبردار مبارزه کردند و بازار گرم دروغ های جاعلین کذاب را کساد کردند. دلیل آنکه امروز خطای کمتری در صحت سند احادیث و روایت ها وجود دارد، آن است که به همت امام باقر (علیه السلام) و شاگردان ایشان غربال بزرگ احادیث صورت گرفت.

از دیگر اقدامات امام باقر (علیه السلام) میتوان به این موارد اشاره کرد:

• آموزش و تبیین شیوۀ دین داری و چگونگی تعامل و برخورد با امام عصر
• مدیریت و کنترل شور و هیجان برخی افراد خودسر و یکه تاز که قصد شورش علیه حکومت وقت را داشتند.
• تشریح حقیقت ماجرای غدیر به عنوان مهم ترین موضوع جهان اسلام و تبیین حقوق بزرگی که پس از غدیر از حضرت علی (علیه السلام) غصب شد.

اقدام های امام باقر (علیه السلام) در مقدمه سازی برای ظهور منجی

عمر امامت 11 امام اول حدود 250 سال طول کشید. چون تمام اهل بیت (علیهم السلام) یک نور واحد و در حقیقت یک انسان واحد هستند، فقط دوران امامت و شرایط امامتشان با هم متفاوت بود. اقدامات تمام ایشان مثل یک زنجیر به هم وصل بوده و همگی به نوعی در حال مقدمه سازی برای تمدن جهانی موعود توسط امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بودند. حال به توضیح اقدامات امام باقر (علیه السلام) در مورد مقدمه سازی و فراهم کردن تمهیدات لازم برای ظهور منجی موعود و پایه ریزی اجرای تمدن تشکیلاتی می پردازیم:

تبیین موضوع مهدویت و معرفی مهدی موعود توسط امام باقر

از مهم ترین اقدام های اهل بیت (علیهم السلام) موضوع مقدمه سازی ظهور، معرفی و تبیین موضوع مهدویت، ظهور منجی و شرایط و علائم آن است؛ در حقیقیت اگر ایشان از پیش به این موضوع نمی پرداختند و از آن پرده برنمی داشتند، کسی نسبت به این موضوع و جوانب مختلفش معرفت پیدا نمی‎ کرد.

شروع بسیار جدی و طوفانی تشریح این موضوع در دوران امام باقر (علیه السلام) توسط ایشان صورت گرفت. ایشان نقش بسیار مؤثری در معرفی امام، علائم ظهور، شرایط ظهور و ویژگی های پیش و پس از دولت کریمه داشتند. این اطلاع رسانی ایشان منجر به آگاهی، امید و آمادگی شیعیان برای ظهور شد.

امام باقر (علیه السلام) قوم سلمان فارسی یعنی ایرانیان را زمینه سازان ظهور معرفی کردند و در روایتی صراحتاً از آنها سخن گفتند. امام باقر (علیه السلام) مژدۀ انقلابی در ایران را دادند که قرار است، مسیر ظهور را هموار کند. ایشان چنان این انقلاب را محترم دانسته و تأثیر آن در ظهور را قطعی بیان کردند، که فرمودند: «اگر من آن روز را درک می کردم، جانم را برای امام زمان نگه می داشتم.[1]» این فرموده نشان می دهد که فاصلۀ زمانی بین انقلاب ایرانیان و ظهور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به اندازۀ عمر یک انسان معمولی است و فاصلۀ زمانی چندانی وجود ندارد. تمامی روایت های امام در مورد بحث منجی در آخرالزمان در جلد چهارم و بخش کوچکی از جلد پنجم کتاب «معجم الأحادیث الإمام المهدی» جمع آوری شده است. حضرت در مورد تولد، نام، نسب، ویژگی ها، غیبت، ویژگی های عصر قبل ظهور، جنگ های پیش از شکل گیری حکومت و دوران پس از ظهور سخن گفته اند.

اقدام به تشکیلات سازی

از مهم ترین اقدامات مبارزاتی، عملیاتی و مهم امام باقر (علیه السلام) مربوط به تشکل سازی است[2]. گاهی ما کارهای بزرگ و اقدامات فرهنگی ارزشمندی انجام می دهیم، اما چون درست آنها را مدیریت نکرده ایم و یا ایده و طرح دقیق و مهندسی شده ای برای اجرای آن نداشته ایم، آن را تلف و بی ثمر کرده ایم. درست مثل آنکه مشتی بذر را بی حساب روی زمین بپاشیم، یکی سبز می شود و دیگری از بین می رود، یکی خوراک پرندگان می شود، یکی خشک می شود و یکی لگدمال می شود؛ پس این روش کار فرهنگی و مبارزۀ فرهنگی خوب و پرثمر نیست. یک باغبان و کشاورز ماهر می داند که علاوه بر کاشت بذر، باید به حفظ آن هم بپردازد، تا به ثمر و نتیجه بنشیند.

امام باقر (علیه السلام) هم به خوبی از پس این کار برآمدند و با سازمان دهی قوی پنهانی، گروهی از بهترین، باتقواترین و زبده ترین یارانشان را تربیت کرده و رشد دادند، به طور اختصاصی آنها را آموزش دادند و به نقاط مختلف دنیا فرستادند. این افراد به صورت مخفیانه با هم ارتباط می گرفتند و هر کدام یک رکن، نایب و وکیل امام می شدند. این وکلا که «اصحاب سر؛ رازداران» نام داشتند، امور مربوط به امام را پیگیری می کردند، امور مختلفی مثل تبلیغ دین، راهنمایی و هدایت مردم، دریافت وجوهات شرعی، پاسخگویی به مسائل شرعی، یافتن افراد مستعد و علاقمند و خنثی سازی تبلیغات سوء علیه امام.

عصر امام باقر (علیه السلام)  عصر طلوع تشکیلات وکالتی است. نهاد وکالتی مجموعه ای از فعالیت های هم سو و هماهنگ نمایندگان امام با رهبر تشکیلات یعنی امام باقر (علیه السلام) بود. این نهاد از عصر امام باقر و امام صادق (علیهم السلام) مطرح شد و در عصر ائمۀ بعدی اوج گرفت.

[1]  ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة النعمانی،محمدجواد غفاری، تهران: نشر صدوق، 1397 ه.ق، ص 273

[2]  خامنه‌ای، سید علی، انسان 250 ساله، قم، مؤسسه ایمان جهادی صهبا، 1400، بخش امام باقر